Merksplas Kolonie

De landloperskolonie in Merksplas werd in het begin van de 19de eeuw opgericht om armoede binnen de samenleving te verminderen. Deze unieke kolonie, eens een symbool van sociale hervorming, raakte na de afschaffing van de landloperswet in 1993 echter dermate in verval dat het op de lijst van de 100 meest bedreigde erfgoedsites ter wereld terecht kwam. Erfgoed en Visie begeleidt de grootschalige restauratie- en herbestemmingscampagne van de grote hoeve en de kapel. 

Tussen 1818 en 1825 werden door de Verenigde Nederlanden zeven landbouwkoloniën opgericht om armen een beter leven te geven op het platteland, zo ook te Merksplas omstreeks 1825. Ook nog na de Belgische onafhankelijkheid werd de kolonie ingezet om landlopers op te vangen. Toen de wet in 1993 werd afgeschaft, bleef het waardevolle landschap verweesd achter en werd het bedreigd door leegstand, verval en versnippering. In 2005 kocht de gemeente Merksplas delen van de site aan, met als doel om het om te vormen tot een cultuur-historisch ankerpunt voor de Kempen.

Erfgoed en Visie werkte een masterplan voor de site uit waarin een voorstel wordt gedaan voor een gefaseerde restauratie- en herbestemmingsaanpak. De gemeente wenste reeds bij aanvang de site om te vormen tot een toeristische trekpleister. Binnen het masterplan werd bijgevolg gezocht naar een combinatie van verschillende functies, afgestemd op de mogelijkheden van ieder volume afzonderlijk, dit steeds zonder het grotere geheel uit het oog te verliezen. Het masterplan werd goedgekeurd in oktober 2012 en reikte zodoende de handvaten aan voor een grootschalige herbestemmings- en restauratieproject, dat eveneens begeleid wordt door Erfgoed en Visie. Voor het project is een meerjarenfinanciering toegekend door het Agentschap Onroerend Erfgoed, onderverdeeld in 10 fases. De kolonie werd inmiddels bovendien – samen met de andere kolonies van weldadigheid – benoemd tot werelderfgoed. Het project werd tevens bekroond met de Sustainable Tourism Award. 

De herbestemming voor de gebouwen werd uitgewerkt in samenspraak met de gemeente en werd afgestemd op de waarde en draagkracht van de historische structuren. Door een doordacht gebruik van de ruimtes worden alle historische elementen gevaloriseerd en zichtbaar gelaten. Hierbij werd een combinatie gemaakt van publieke functies en meer privaatgerichte herbestemmingen. Woonstalhuis zuid – bestaande uit een voormalige woning, een koetshuis, een middenrisaliet en een stal – is ingericht als een streekbezoekerscentrum en horeca. 

De uitbouw van een dergelijk centrum trekt toeristen en recreanten aan, hetgeen past in de bestemming om Merksplas-Kolonie op bovenlokaal niveau te positioneren.  De woning en het voormalige koetshuis, met uitzicht op het binnenplein, fungeren nu als horecapunt verdeeld over twee verdiepingen. De middenrisaliet behoudt haar historische functie als inkomzone die toegang biedt tot de stal en het koetshuis, nu ingericht als bezoekerscentrum voor de Rijksweldadigheidskolonies. Aan de Kapelstraat zijn de paardenstallen omgevormd tot een onthaalgebouw met fietsservicepunt en bergingen voor de horeca, en de koeienstallen zijn omgebouwd tot logies. De kapel behoudt haar rol als polyvalente ruimte, zij het met verbeterde faciliteiten. 

Het landschap rondom het domein is met respect voor haar beschermde, open karakter benut door de open schuren veelzijdig in te zetten, zoals voor bivakken of evenementen. Secundaire functies, noodzakelijk voor deze evenementen, zijn ondergebracht in de nevengebouwen en aardappelkelders. Hierdoor zijn geen nieuwe, visueel storende bouwwerken nodig. De koer van de aardappelkelders is, net zoals vroeger, afgesloten met een poort, bruikbaar langs de zuidgevel. Bruggen over de waterloop verbinden de sportvelden met deze vleugel.

Door de omvang van de opdracht werd geopteerd voor een gefaseerde aanpak, dit zowel voor de restauratie als voor de herbestemming van de verschillende gebouwen, bestaande uit 10 fasen. Door deze fasering kon de site blijvend geëxploiteerd worden gedurende het traject. De site behoudt zo haar maatschappelijk nut en aantrekkingskracht voor bezoekers doorheen het projectverloop. De volgorde van de fases werd voorts bepaald op basis van de dringendheid van welbepaalde ingrepen enerzijds, economische overwegingen anderzijds. Wegens de complexiteit van het project vergde het uittekenen van de revalorisatie van de site dan ook de nodige innovatie en creativiteit, met een afgestemde aanpak op de specifieke context van ieder gebouw, dit voor zowel de keuze van de toekomstige invulling als de uit te voeren restauratieve ingrepen.

Bij de restauratie van de gebouwen is gekozen voor het herstel naar het oorspronkelijke uitzicht, vermits vroegere aanpassingen de eenheid van de site hadden aangetast. De aanpak vereiste maatwerk voor elk gebouw, waarbij continu de afweging gemaakt diende te worden tussen de restauratieopties, de aanwezige erfgoedwaarden en de toekomstige bestemming voor elk gebouw. Er is maximaal ingezet op het behoud van waardevolle, originele elementen, waarbij bestaande materialen gerecupereerd en, waar mogelijk, hergebruikt werden. 

Voorts werd naar innovatieve, duurzame alternatieven gezocht voor traditionele afwerkingen, zoals bijvoorbeeld het gebruik van thermisch behandeld populierenhout. Verder zijn duurzame keuzes gemaakt zoals een verwarmingssysteem dat in de toekomst kan overschakelen op alternatieve energiebronnen. Belangrijke historische elementen die verdwenen waren zijn vakkundig gereconstrueerd. Voor de restauratie van de gevels van het woonstalhuis zuid en de paardenstallen werden bijvoorbeeld bakstenen op maat gebakken naar historisch model en werd het voegwerk, bestaande uit een combinatie van gesneden en zwarte terugliggende voegen, opnieuw verwezenlijkt. 

De landloperskolonie van Merksplas transformeert zodoende tot een toegankelijke en gastvrije plek waar iedereen de rijke historie van deze unieke site ten volle kan ervaren.